Türkçenin ilk yazılı kaynakları 8. yüzyılda taşlara yontulan, Moğolistan’da Orhon nehri kıyısında yer alan Orhon Abideleri, Bengü Taşları, Orhun Anıtlarıdır. Burada birçok kelime Türkçenin ve eski Türklerin yaşayış biçimini, sosyolojik ve kültürel birçok bilgileri bizlere verir. Burada geçen kelimelerin çok azı yabancı kökenlidir. Ancak bir kelime var ki kökeni hakkında bir türlü görüş birliğine varılamamıştır. Tabii burada yakılıp yok edilen birçok kütüphanelerin de etkisi büyüktür. Belki bu kaynaklar elimizde olsaydı elimizde daha net bilgiler olabilirdi. “Bitig” kelimesi kitap, mektup, ferman, yazılı metin gibi anlamları karşılamaktadır. Çoğunlukla Çince fırça anlamına gelen “piet” kelimesinden geldiği söylenir. Bu ilk olarak Clauson, Gabain gibi yabancı Türkologların görüşüdür. Bu görüşü Türkiye’de Şinasi Tekin devam ettirmiş “bitig” kelimesinin Çinceden geldiğini yinelemiştir.Ancak benim dikkatimi çeken nokta gördüğüm son yayınlarda bu görüşün aynen tekrar ettiğidir. Acaba dünyanın en eski metinlerine sahip olan milletlerden birisi olarak biz Türkler kitap, metin, yazıt anlamlarına gelen bir kelime türetememiş miyiz de yabancı bir dilden kelime almışız diye düşündüm. Hele ki taşı oyarak yazan Türkler fırça anlamına gelen bir kelimeyle bu eylemi nasıl karşılamıştır düşündürücüdür.

“Bitig” kelimesi ilk defa 1. Göktürk döneminden kalan Moğolca Huis- Tolgoy yazıtında karşımıza çıkar. Mehmet Tütüncü’ye göre metnin dili eski Moğolcanın bir diyalekti olmalıdır. Göktürk devleti zamanında Moğolcanın henüz yaygın bir dil olmaması da dikkat çekicidir. Tütüncü’ye göre metin Moğolca yazılmasına rağmen metinde geçen Türkçe kelimeler Moğolcaya oranla daha fazladır. Kelimenin Moğolcadaki şekli “Biç-ig”dir. Muhtemelen bu sözcük Türkçeden Moğolcaya geçmiştir. Kemal Yunusoğlu’nun hazırladığı “Uygurca-Çince İdikut Sözlüğü” adlı kitapta bu kelimenin Moğolcadan alıntı olduğu bilgisi verilmiştir.-Bu arada Moğolca ve Türkçenin akraba diller olduğunu belirtelim- Ancak sözcüğün kökeninin Türkçe olması daha olağandır. SevanNişanyan da aynı görüştedir.700’lü yıllarda dikilmiş olan Türk Bengü Taşlarında bu kelimeye epeyce rastlarız. Daha sonra Tonyukuk Bengü Taşından 200 yıl sonra yazıldığı tahmin edilen bilinen ilk Runik (Eski Türk harfleri) harfli kitabın adı da Irk Bitig’dir.

Prof. Osman F. Sertkaya bir yazısında morfolojisini yapabildiğimiz kelimelerin genellikle Türkçe olduğunu söyler. Sözcüğün morfolojisi çok basittir. “Bit-ig(Moğ. Biç-ig)” Eski Türkçede “–g” yapılan işin sonunda ortaya çıkan şeydir. (Örn. Bil-ig, bit-ig) ayrıca yine Eski Türkçede ikinci ve sonraki hecelerin sonunda bulunan g’ler korunmaktadır (Örn. atlıg, küçlüg). “Yazıcı, kâtip” anlamındaki bitig-çi örneğindeki “çi” yapım eki meslek ismi yapar (Örn. Yog-cı “Cenaze töreninde ağlayan”,Bitig-çi “yazıcı”, yagı-cı “savaşçı)

Prof. Tuncer Gülensoy, sözlüğünde bu kelimenin Türkçe kökenli olduğunu söyler. Eski Türkçe ve Orta Türkçe metinlerinin çoğunda bu kelime en az bir defa geçer. Uygurca metinlerin ise hemen hepsinde bu kelime yer alır. Bu metinlerde “senet” anlamı taşıdığı da görülmektedir. Eski Anadolu Türkçesinde de “mukadder olmak, alnına yazılmak” anlamlarını kazanmıştır. SevanNişanyan da sözlüğünde bitig kelimesinin Çince kökenli olduğunun yanlış olduğunu söyler.

Leyla Karahan’ın araştırmasına göre Tonyukuk, Kültigin, Bilge Kağan yazıtlarındaki 667 kelimenin yaklaşık %20’si günümüzde Türkiye Türkçesinde kullanılmaktadır (Türk Dili Üzerine İncelemeler). Bu sözcüklerden birisi de gelen bitig sözcüğüdür. Günümüzde “betik” şeklinde kullanımı daha yaygınsa da bazı dergilerin adı olarak bitig hâlâ kullanılmaktadır.Türk Dil Kurumu Yayınlarından çıkan derleme sözlüğüne göre biti-,bitig sözcüğü mektup, yazı, kâğıt, muska, vesika gibi çok geniş anlamlara gelmekte ve çoğu yöresel ağızlarda yaşamaktadır. Nitekim Kaşgarlı Mahmut’un meşhur “DivanuLugati’t-Türk” adlı sözlüğünde bitig kelimesi Oğuzca olarak verilmiştir. Kaşgarlı Mahmut bütün Türk illerini gezerek bu sözlüğü hazırladığına göre bu kelime önce ağızlarda kullanılmıştır. Prof. Ahmet B.Ercilasun’un 2016 yılında yayımlanan Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları adlı kitabında 5. Yüzyılın sonlarında Çinlileşen Toba kavminden söz etmiş, Tobaların Türk kavmi olduğu görüşlerine yer vermiştir. “1936 yılında Boodberg, Tobalarda kullanılan ko-sun “katun”, ko-po-çın (<kapagçın “kapı muhafızı”), bi-tı-çın “yazıcı”), vb. 15 kelimenin Türkçe olduğunu ortaya koymuştur.Bu bilgiler de gösteriyor ki “bitig” sözcüğü Türklerce daha eskiden ağızlarda kullanılmaktadır. Çince olduğu sadece bir yakıştırmadır.

Şafak KARAKOÇ